स्वतःची टिमकी !

स्वतःच्या कर्तृत्वाचा,रोज करीत असलेल्या (भलेही ते किरकोळ का असेना) कामाचा सार्थ अभिमान बाळगणारे सदैव नमस्काराचे धनी असतात.जी मंडळी स्वतःच्या कौशल्याला ( ते कोणत्याही क्षेत्रातील असो) सतत धार लावून ते तीक्ष्ण करीत असतात त्यांनाही सलाम करण्यात काही गैर नसते.

मात्र काही मंडळी त्यांच्याबरोबरच्या संभाषणात या कौतुकाच्या आधारे येन केन प्रकारेण स्वतःची टिमकी वाजवण्यात धन्यता मानत असतात. आणि काहीजणांना बोलताना ते बोलण्यात सूक्ष्मपणे समाविष्ट करण्याची, व्यक्त करण्याची सवयही असते. याआधारे मग आपण सर्वच क्षेत्रांमध्ये आघाडीवर असल्याचा भास होतो आणि इतरांना उपदेश करण्याचा, सल्ला देण्याचा, मार्गदर्शन करण्याचा जन्मसिद्ध की कर्तृत्वसिद्ध अधिकार आपोआप प्राप्त होतो.बरेचदा हे अनाहूत असते.ही बढाई अतिशय नम्र शब्दांमध्ये कधीकधी सादर होते-विशेषतः समाजमाध्यमांवर !

ही बढाई कधीतरी संदर्भहीन असते,कधी अकारण स्वतःवर उगाच केलेली टीका असते, किंवा अगदीच वरवरचे विधान असू शकते पण त्यामधून सदर व्यक्तीच्या कर्तृत्वावर प्रकाश पडत असतो, ते लक्ष वेधून घेण्याचे कारस्थान(?)ही असू शकते.ही बढाई सकृतदर्शनी निरुपद्रवी दिसू शकते पण तीच वारंवार, त्याच व्यक्तीकडून कानी पडत असेल तर कर्कश्य वाटू शकते आणि अशा व्यक्तींना टाळण्याकडे सर्वसामान्यांचा कल असतो. स्वतःची टिमकी वाजविण्यात धन्यता मानणारी मंडळी स्वतःच्या प्रेमात पडलेली असतात आणि त्यांच्याबद्दल समोरच्या व्यक्तीच्या मनात नकारात्मकता पसरू शकते.

मोठ्या खुबीने आणि हुशारीने अशी मंडळी स्वतःचा गवगवा करीत असतात. उदाहरणार्थ समाजमाध्यमांवर एखादी व्यक्ती लिहिते- " मी एकाच दिवसात तीन देशांमध्ये हिंडलो, तेथील अन्नपदार्थांची चव बघितली. अजूनही विश्वास बसत नाहीए. धन्य रे ते तंत्रज्ञान आणि वेग !" असे हे छुपे स्व-प्रमोशन असते.

किंवा " ५ लाखांची वस्तू विकत घ्यायला मी बरोबर फक्त ५०,००० रू आणले.सगळ्यांना कल्पना आहे- किमतींबाबत मी किती अनभिज्ञ असतो ते !"

" जर्नल ऑफ पर्सनॅलिटी आणि सोशल सायकॉलॉजि" अशा टिमकीबहाद्दरांपासून दूर राहण्याचा सल्ला देते कारण त्यांचा बडेजाव बरेचदा फुसका, पोकळ असू शकतो.

तसेही नम्रपणा आणि स्वतःचा उदोउदो या गोष्टींचे हाडवैर असते. त्यामुळे समाजमाध्यमांवर तरी (तेथे खातरजमा होईलच असे दुरान्वयाने शक्य नसते) व्यक्त होताना या दोहोंमध्ये एक फट ठेवण्याचा जरूर प्रयत्न करावा. स्वतःचे कर्तृत्व अधोरेखित करावयाचे तर ते उघड उघड करावे, नम्रतेच्या बुरख्याआडून नव्हे ! नाहीतर ती नम्रता खोटी,भ्रामक वाटायला लागते.

सांगण्यापेक्षा आपले कर्तृत्व "दिसले"तर ते अधिक स्वीकारार्ह ठरते. नंतरच्या खातरजमेचा पर्याय/अधिकार आपण राखून ठेवलेला असतोच की ! नम्र बढाई बरेचदा हाजी हाजी करण्यासारखी असते किंवा 'अहो रूपं, अहो ध्वनी "टाईप !

All reactio

 पडझड की अपयश !

खेळांमधून आयुष्याचे आणि नेतृत्वाचे अगणित धडे गिरविण्याची संधी मिळते. पडायचं, उठायचं, पुन्हा कधीतरी पडायचं अशी पडझड आयुष्यात सुरूच असते. लाटांप्रमाणे जीवन हिंदोळे घेत वरखाली होत असते. एखादा खेळाडू पंधरा मॅचेस खेळला आणि त्यांतील पाच जिंकला म्हणजे दहावेळा तो खेळलाच नाही का?

हारजीत, जयपराजय हे निर्देशक असतात जगण्याचे, खेळण्याचे, धडपडण्याचे पण त्यांवर आपण पटकन यशापयशाचे शिक्के मारून विद्यार्थ्यांना मनोमन नामोहरम करीत असतो. त्यांच्या प्रयत्नांकडे, कष्टांकडे, जिद्दीकडे, सहन करण्याकडे डोळेझाक करीत एक मेडल, एक प्रमाणपत्र, एक पारितोषिक, एक प्रसिद्धी यालाच महत्व देत असतो.

त्याचा काय परिणाम होत असेल त्यांच्या मनावर? बालपणापासून वर्गातील क्रमांक, टक्केवारी, स्पर्धेतील कौतुक या टॅग्स ने कामगिरी तोलली जाते आणि पडझडीपेक्षा अपयशाला अधोरेखित केले जाते.

मुलाखत घेतानाही आम्ही ७५ टक्केवाला निवडतो आणि ७० टक्केवाल्याला नाकारतो, कारण आमच्या मते टक्केवारी बुद्धिमत्तेचे निर्देशक असते. कदाचित तो ७० टक्केवाला अधिक प्रभावी, यशस्वी कर्मचारी, व्यवस्थापक होऊ शकतो पण संधीच नाकारल्याने आम्ही त्याच्या कर्तृत्वावर बोळा फिरवितो. आमच्या अभियांत्रिकी प्लेसमेंट मध्ये टॉपर्सच्या हाती तीन जॉब ऑफर्स असतात ( ज्यापैकी कदाचित तो एकही निवडणार नसतो किंवा फारतर कोणतीही एक आणि एकच निवडतो). आणि उरलेली मुले मुलाखती देत आपल्याला कधी निवडपत्र मिळेल याच्या प्रतीक्षेत असतात. सगळी हुशार महाविद्यालये मोठ्यात मोठे पॅकेज जाहिरातीमध्ये अभिमानाने दाखवितात पण किती विद्यार्थ्यांना नोकऱ्याच मिळाल्या नाहीत याची आकडेवारी कधीच प्रसिद्ध करीत नाही.

नोकरीत दरवर्षी आपल्याला पदोन्नती मिळते का? मग दरवर्षी केलेलं काम अपयशी असतं का? तर त्या पायऱ्या असतात पदोन्नतीकडे नेणाऱ्या ! आयुष्यात अपयश असं काही नसतं. काही दिवस यश मिळतं, काही दिवस नाही. कधी आपली पाळी असल्याने चषक आपल्या हाती असतो, कधी तो प्रतिस्पर्ध्याच्या.

हारजीत आणि अपयश या संकल्पना समजून घ्यायला हव्यात. थॉमस एडिसन ने १००० वेळा प्रयत्न केले आणि मगच तो बल्ब निर्माण करू शकला. पडझडीच्या या नौकेतून आपण शिकत असतो.

अपयश म्हणजे प्रयत्न थांबविणे. उठून कपडे झटकत पुन्हा आपल्या जीवनहेतूंकडे धाव घेणे म्हणजे पडझड स्वीकारणे. भीती पोटी किंवा अन्य कारणांनी स्वतःवरील विश्वास गमावून बसणे आणि मुख्य म्हणजे त्या सबबीमागे दडणे म्हणजे अपयश !

आपल्या शिक्षणयंत्रणेत आणि आपल्या पालकत्वाच्या संरचनेत आपण विद्यार्थ्यांना कधीच पडझड स्वीकारायला शिकवत नाही. कधीतरी अपेक्षित असे न मिळणे स्वाभाविक आणि नैसर्गिक असते हे त्यांच्या शब्दकोशात समाविष्टच केलेले नसते. अपयश हा जीवनमरणाचा प्रश्न करून ते कोणत्याही किमतीला टाळलेच पाहिजे अशी हाराकिरी मात्र मनावर बिंबविली जाते.

या धावपळीमुळे दमछाक होणारी मुले अपयशामुळे आपल्या स्वप्नांच्या आणि अपेक्षांच्या ठिकऱ्या होतात असं गृहीत धरायला शिकतात.

विरोधाभास म्हणजे ही अपयशाची अदृश्य भीती बरेचदा मूळ अपयशापेक्षा अधिक घातक असते. अशी मुले जेव्हा प्रत्यक्ष जीवनात प्रवेश करतात तेव्हा गांगरून जातात, भांबावून जातात. खरे प्रसंग बरेचदा प्रतिकूल असतात, अडचणीचे असतात, परीक्षा घेणारे असतात आणि त्यामुळे अनुत्तीर्ण करणारे असतात, गुणपत्रिकेतील टक्केवारीचा पराभव करणारे असतात. प्रत्येक वेळी जेते आणि जीत असतातच. एकदा जिंकणे म्हणजे जन्मभर शिखरावर राहणे नसते तद्वत एकदा खाली पडणे म्हणजे कायमची हार नसते.

यशाच्या शिखरावर असलेल्या प्रत्येकाच्या मुलाखतीत त्यांच्या पडझडींचा आणि त्यातून शिकलेल्या धड्यांचा अपरिहार्य उल्लेख असतो. अपयश आपल्या निर्धारांना बळकट करते.

अपयशांमधून मिळालेल्या धड्यांना कवटाळायला शिकले पाहिजे, दूर लोटण्यापेक्षा. ते अनुभव आपल्याला संधी देतात अधिक प्रयत्न करण्याची, नवं शिकण्याची आणि अधिक चांगलं होण्याची.

परिपूर्णतेआधी प्रगतीची आस धरायला हवी.

 लढा अथवा पळ काढा !

सध्याच्या २४x ७x ३६५ न्यूज संस्कृतीने आपल्या प्रतिक्रिया/प्रतिसाद तसेच इन्स्टंट करून ठेवले आहेत.बरेचसे अननुभवी वार्ताहर पोरकटपणे हातात भ्रमणध्वनी आणि माईकचे नळकांडे घेऊन इतरांच्या आधी आणि खातरजमा न करताच सनसनाटी ब्रेकिंग ओकताना दिसतात आणि लगेच समाजमाध्यमांवर बरावाईट वर्षाव सुरु होतो- " पळा, पळा कोण पुढे पळे तो ! " चोवीस तास दूरदर्शनवर चेहेरा दाखविण्यास सज्ज असलेले लोक तावातावाने त्या वृत्ताचे एकतर समर्थन तरी करतात अथवा खंडन तरी ! आणि त्यासाठी काही पुरातन दाखले. अशी मंडळी थोड्याच वेळात तोंडावर आपटलेलीही दिसतात. त्यांना त्याचे भय/लज्जा असत नाही,हा वेगळा प्रांत ! पण तोपर्यंत त्यांवर आधारित आपल्या प्रतिक्रिया/प्रतिसाद तयार झालेले असतात.

(राजकारण नांवाचा एकेकाळचा सुसंस्कृत प्रांत २०१९ पासून आता कसा "डागाळलाय " हे प्रत्ययाला येतंच आहे सध्या.)

आपले सगळे निर्णय सध्या माध्यमे घेताना दिसतात. आपले शब्द,प्रतिसाद,कृती याबाबत खूप काळजी घेण्याची सध्या नको तितकी गरज निर्माण झालेली आहे.

त्यासाठी " २४ तास थांबा " नामक धोरणाची शिफारस मला योग्य वाटते.

त्यामुळे तावातावात बोललेल्या शब्दांना परत घेण्याची, खंत करण्याची पाळी येत नाही. कोणत्याही परिस्थितीत समोर समस्या आली की आपला "लढा अथवा पळ काढा" हा स्वभाव उद्दीपित होतो आणि बरेचदा "लढा" हा पर्याय घाईघाईत निवडला जातो.आपल्या पूर्वजांना जेव्हा समोर धोका आढळला किंवा कोणतीही भयसूचक जाणीव झाली की त्यांनी मानवी स्वभावाची "लढा अथवा पळ काढा" ही स्वाभाविक विचारसरणी विकसित केली.अगदी जंगलात अचानक समोर वाघ दिसो वा अतिवृष्टीची चिन्हे दिसोत.

वैद्यकीय संशोधन असे सुचविते की अशा तणावांना सामोरे जाण्यासाठी शरीर अंतःस्रावांचे निर्माण कार्य सुरु करते.

सध्याचे मानसशास्त्र सुचविते की प्रत्यक्ष धोका असो वा नसो, आजकाल अशा ताणतणाव विरोधक अंतःस्रावांची निर्मिती सतत होत असते. काहीही प्रत्यक्षात घडले नाही तरीही- मुलाखतीत मला निवडतील की नाही, फलाण्या व्यक्तीच्या भूमिकेमुळे समाजात काही वादंग तर माजणार नाहीत ना, अमुक तमुक राष्ट्राध्यक्ष अणू बॉम्ब तर टाकणार नाही नं इत्यादी इत्यादी !

अशा काल्पनिक भयांमुळेही आपण पटकन "अनागतविधातृ " (आधीच पूर्वतयारी करून ठेवणे) मोडवर जात असतो.

या परिस्थितीत आपली विचार करण्याची,निर्णय घेण्याची क्षमता कुंठीत होते आणि आपण समोरच्यावर तुटून पडल्याने त्याला झालेल्या शाब्दीक जखमांकडे आपले सोयीस्कर दुर्लक्ष होते.

काय करावे बरे?

आपला प्रतिसाद लिहून काढावा (पाठवू नये,व्यक्त होऊ नये) आणि २४ तास थांबावे, थंड व्हावे. ( मीही आता असेच केले. ही पोस्ट लगेच टाकली नाहीए.)

गेले काही महिने मी हे अंगिकारले आहे- बरेचदा माझ्या मेल्स, लेख,पत्र, फोन आणि प्रत्युत्तर " अनसेंट " तरी राहतात किंवा "अनस्पोकन" तरी !

दिवसातून अनेकदा माझ्याबाबतीत हे घडत असतं -घरात किंवा बाहेर !

काही काळ गेल्यानंतर यातले वैय्यर्थ आपोआप लक्षात येते. ज्या घटनेने /परिस्थितीने माझी मनोभूमी व्यापली होती, ती ओसरली असते, किंवा तिचा प्रभाव कमी झालेला असतो अथवा ती क्षुल्लक वाटू लागलेली असते आणि स्वतःचे हसू येते.

" लढा अथवा पळ काढा " या मोड मधून स्वतःला सोडवून घेत मी ते संदेश /मेल्स पुन्हा वाचतो. आता ते एकतर अतिरेकी तरी वाटतात किंवा त्यांत मी दुरुस्त्या तरी करतो. क्षणैक उन्मादात मी वाहवत गेलो नाही (आणि स्वतःच्या नजरेतून उतरलो नाही- कारण आजकाल मी याबाबत फारच असहिष्णू आहे) याबद्दल स्वतःची पाठ थोपटून घ्यायला मला आवडते आणि या व्यक्त होण्याला झालेल्या या "उशीरा " बद्दल मला खंतही वाटत नाही.

काहीवेळा याविरुद्धही घडते. विचार केल्यावर मला वाटतं - नाही, या मुद्द्यावर/परिस्थितीवर मी भाष्य करायलाच हवं, कारण मी अजूनही अस्वस्थ आहे. अशावेळी मूळचे लेखन मी बऱ्यापैकी बदलतो आणि चित्राची पार्श्वभूमी वाढवितो.

लय मस्त वाटतं राव !

यापुढे आपल्या मेल्स पाठविण्यापूर्वी, फोनवर नंबर फिरविण्यापूर्वी ५-१० मिनिटे थांबा आणि विचार करा. हा दृष्टिकोन तुम्हाला आमूलाग्र बदलून टाकेल.

It works ! आपुन गॅरंटी देता हैं !

तेव्हा " लढा अथवा पळ काढा " याआधी "थांबा आणि विचार करा".